Dương Quốc Việt
Harry Sinclair Lewis (1885-1951)-tiểu thuyết gia, nhà văn truyện ngắn, nhà soạn kịch, người Mỹ đầu tiên nhận giải Nobel Văn học (1930), đã nhận xét về loài người như thế này: “Ai cũng là nhà vua chừng nào có người để cúi đầu nhìn xuống”. Danh ngôn này, đã lột tả sinh động cái “máu vua con”, trong mỗi con người. Phải chăng đó cũng chính là một trong những động lực thúc đẩy cho những cuộc đua tranh không ngừng nghỉ, nhằm đoạt được những “ngôi vị”-trên đầu người khác (!?) Có lẽ, cũng bởi tính khốc liệt của chạy đua, nên nếu bồng bột-nông nổi-chủ quan, nảy sinh lòng kiêu căng-tự phụ, thì sẽ không chỉ là nguyên cớ để tạo ra những định kiến xấu, mà còn dẫn chủ thể đến với tổn thất-gục ngã. Như nhiều căn bệnh khác, căn bệnh kiêu căng-tự phụ, cũng cần phải được nhìn nhận đầy đủ. Một mặt để con người biết cảnh giác với bản thân, hạn chế sự phát tác của nó, mặt khác, để góp phần củng cố, những cái nhìn nhân văn-về khuyết tật của người khác. Đặc biệt, còn để biết ghi xương khắc cốt như một luân lý cơ bản, rằng: “Chúng ta đầy khiếm khuyết và sai lầm; hãy để chúng ta cùng tha thứ cho sự nực cười của nhau-đó là luật đầu tiên của tự nhiên”. Cái điều mà François-Marie Arouet (1694-1778)-nổi tiếng qua bút hiệu Voltaire, nhà văn, tác giả, bình luận gia, nhà thần luận và triết gia người Pháp, đã chỉ dạy.
Và để thêm rộng đường trong câu chuyện của chúng ta, trước hết, xin trở về với bản chất gốc gác của con người. Nhân loại đã đúc kết rằng, con người khi sinh ra, đã mang những thị dục-bản năng: bảo toàn sinh mạng; ăn; ngủ; tiền của; sức khỏe; thỏa nhục dục; con cái được mọi sự đầy đủ; để tiếng lại đời sau; muốn được người khác cho là quan trọng. Trong đó “tình dục” và “thị dục huyễn ngã”(lòng mong muốn được người khác cho mình là vẻ vang, quan trọng), là hai thị dục căn bản nhất. Điều mà nhà tâm lý học vĩ đại người Đức-Sigmund Schlomo Freud (1856-1939), đã chỉ ra. Như vậy, khát khao được người khác công nhận mình- vẻ vang, quan trọng, là một bản năng rất mạnh, đã thôi thúc hầu hết mọi hành động của con người.
Từ cái khát khao-dục vọng bản năng mãnh liệt này, người ta sẽ giải thích được nhiều thuộc tính có thể xuất hiện ở con người, trong đó có lòng kiêu căng-tự phụ. Nhưng liệu kiêu căng-tự phụ có phải chỉ là một thuộc tính riêng biệt, cho những cá thể nào đó hay không? Có lẽ câu trả lời, dường như đã được chỉ ra, trong danh ngôn thẳng thắn sau đây, của thần đồng toán học Blaise Pascal (1623-1662)-nhà toán học, nhà vật lý, nhà phát minh, tác gia, triết gia người Pháp: “Tính kiêu căng tự đại neo chắc trong trái tim con người đến nỗi một người lính, một thường dân đi theo quân đội, một người đầu bếp hay một người gác cổng cũng sẽ khoe khoang và muốn sự thán phục, và thậm chí ngay cả các triết gia cũng muốn nó; những người viết chống lại nó muốn có được danh vọng vì đã viết hay, những người đọc muốn có được danh vọng vì đã đọc, và có lẽ chính tôi người viết những dòng này cũng muốn điều đó”. Hiện thực về bản năng của con người là vậy, nó vừa là động lực, vừa là vật cản, trong quá trình phát triển của mỗi cá thể.
Kiêu căng-tự phụ thường phát lộ ở những cá nhân, có điểm mạnh nổi trội, ở một vấn đề nào đó. Dường như đó vừa là một nhược điểm, lại vừa ẩn chứa một giá trị nào đó của chủ thể. Shusaku Endo (1923- 1996)-nhà văn người Nhật đã cho biết: “Mỗi điểm yếu đều chứa đựng một nguồn sức mạnh bên trong nó”. Sách xưa đã từng viết: Kiêu căng là sự khoe khoang của những tâm hồn cao thượng, còn khoe khoang là sự kiêu căng của những tâm hồn nhỏ nhen. Và dẫu rằng kiêu căng-tự phụ, đâu đó có thể được người đời rộng lượng-tha thứ, cảm thông, thì cũng xin lắng nghe những lời dạy bảo chí tình sau đây của Aesop (620 TCN-560 TCN)-nhà kể truyện ngụ ngôn người Hy Lạp cổ, nổi tiếng vì những câu chuyện ngụ ngôn, truyền tải tới người nghe sự thật, về cuộc đời và bản chất con người: “Đừng bao giờ để tính cách và giá trị đặc biệt của bạn, bí mật mà chỉ bạn mà không còn ai khác biết, sự thật-đừng để nó bị lòng tự phụ ngấu nghiến nuốt”.
Tiến sĩ Tăng Quốc Phiên (1811-1872)-Thị lang các bộ Binh, Lễ, Lại, Hình, một Nho gia lỗi lạc theo phái Đông Thành, nhân vật tiêu biểu của địa chủ người Hán, Nội các Học sĩ trong Triều đình Mãn Thanh, đã tổng kết rằng: “Xưa, nay người tầm thường mà bại hoại, đều là vì tính “lười”; người tài giỏi mà bại hoại, đều là vì tính “kiêu””. Còn triết gia, nhà văn châm biếm, nhà viết luận, sử gia và nhà giáo người Xcốt-len trong thời Victoria-Thomas Carlyle (1795-1881), thì đã đúc rút:“Tính tự cao tự đại là nguồn gốc và lời tóm tắt của tất cả mọi sai lầm và khổ sở”. Mới thấu thêm, những lời thơ bất hủ của đại thi hào Nguyễn Du (1766–1820):
“Có tài mà cậy chi tài
Chữ tài liền với chữ tai một vần”.
Có lẽ, trong cái thế giới cạnh tranh khốc liệt của những “ông vua”, như đã đề cập ở lời mở đầu, thì kiêu căng-cậy tài, khoe khoang, chắc chắn sẽ là mầm mống của những hiểm họa, mà ngay cả những tài năng xuất chúng, cũng có thể bị hủy hoại vì nó. Điều mà đã xảy ra với biết bao số phận, trong lịch sử nhân loại. Louisa May Alcott (1832-1888)-một tiểu thuyết gia nổi tiếng người Mỹ, đã có tổng kết rằng: “Sự kiêu căng làm hỏng cả những thiên tài tốt đẹp nhất. Không nhiều mối nguy hiểm-rằng tài năng hay những điều tốt đẹp thật sự sẽ không được chú ý; và thậm chí ngay cả trong trường hợp đó, nhận thức được mình có nó và sử dụng tốt nó là điều rất quan trọng, và nhớ rằng sự quyến rũ lớn nhất của mọi quyền năng là tính khiêm tốn”.
Đành rằng, kiêu căng-tự phụ vốn là thứ virus đeo bám trong mỗi con người, chỉ chờ dịp để bùng phát, nhưng bạn có bất ngờ không, khi đọc khẳng định này: “Tính tự phụ là mạnh nhất khi ở trong những con người yếu đuối”. Một danh ngôn của William Shakespeare (1564-1616)-nhà thơ, nhà soạn kịch người Anh, được coi là tác giả vĩ đại nhất của ngôn ngữ Anh. Liệu đó có phải chính là một kiểu chống đỡ của những loài, dùng vỏ cứng bên ngoài, để bảo vệ tấm thân mềm yếu bên trong, như tạo hóa đã sáng tạo ra chúng hay không? Dường như phạm vi của danh ngôn này, còn bao gồm cả cái thứ “quốc dân tính”, chảy trong huyết quản của nhân vật AQ-trong tiểu thuyết “AQ chính truyện” của văn hào Lỗ Tấn (1881-1936), điều cũng thường thấy ở những dân tộc nhược tiểu.
Aesop còn cho rằng: “Tâm trí càng nhỏ, sự tự cao tự đại càng to”. Thông điệp này, không chỉ như muốn gửi gắm một sự thật, thước đo về tầm vóc-tâm trí con người, mà còn cho thấy tính kiêu căng sẽ suy giảm đi, khi mà tâm trí ngày càng được mở rộng. Điều này còn là một lý giải, một cái nhìn nhân văn về sự tự cao-tự đại, giúp xóa bỏ đi những định kiến về những cá nhân, nhất là khi họ còn ở độ tuổi trẻ-nông nổi. Rằng trong quá trình phát triển, thụ hưởng giáo dục, trải nghiệm, sẽ làm rộng mở tâm trí, đồng thời cũng có nghĩa là-làm suy yếu đi cái khuyết tật kia nơi họ. Như vậy, câu chuyện của giảm thiểu kiêu căng-tự phụ, cũng còn là câu chuyện của mở mang tâm trí. Bởi khi tâm trí được mở mang, con người sẽ sáng suốt, mà “Người suy nghĩ sáng suốt chẳng bao giờ kiêu ngạo vì tài năng của mình”. Đó là một khẳng định của Harper Lee (1926-2016)-tiểu thuyết gia người Mỹ, được biết tới nhiều nhất với tiểu thuyết “Giết con chim nhại”.
James Matthew Barrie (1860-1937)-tiểu thuyết gia và nhà viết kịch người Xcốt-len, đã đúc kết rằng:“Những lời khen ngợi đến từ tình yêu thương không khiến ta trở nên kiêu căng, mà khiến ta biết tự khiêm hơn”. Nhưng tiếc thay, trong cái thế giới của những “vua con”, thì “lời khen ngợi đến từ tình yêu thương” đâu có nhiều(!) Không những thế, trong thực tế, đã không ít những khả năng, những thành công vượt trội, phải hứng chịu những lời mỉa mai-cay độc, nhất là ở những môi trường-được bao phủ bởi bầu không khí ghen ghét-đố kỵ. Trong những trường hợp như vậy, đôi khi “kiêu căng-tự phụ” đã trở thành một thứ vũ khí đáp trả của chủ thể. Có thể nói, môi trường văn hoá xã hội, cũng góp phần không nhỏ, trong việc làm hạn chế, hay gia tăng sự bùng phát của “virus kiêu căng” trong mỗi con người.
Giãi bày, chia sẻ những nhìn nhận, trải nghiệm về những khuyết tật khách quan-cố hữu đeo bám con người, đã được tạo hóa ký gửi, có lẽ cũng là những việc hữu ích. Qua đó, cũng sẽ góp phần làm thấu hiểu những giá trị của giáo dục, răn dạy, đức tin, văn hóa, truyền thống…, và tất cả những gì mà xã hội cần gầy dựng, nhằm giúp phát triển sở trường, hạn chế sở đoản của con người. Mặt khác, còn nhằm giúp con người, thêm hiểu bản thân và đồng loại, cũng như những cái nhìn đa diện, nhân văn, hướng đến sự chung sống ngày càng văn minh-nhân ái, biết tha thứ, thấu hiểu và cảm thông. Cuối cùng, xin được kết thúc bài viết bởi một tục ngữ dưới đây-của người Campuchia:
“Chớ vội hí hửng vì người lầm lỗi.
Chớ vội kiêu căng vì mình được khen”.
Chớ vội kiêu căng vì mình được khen”.
